حروف مقطعه

حروف مقطعه از آن جمله آیاتی است که واقعا از رموز قرآن است در این مورد اقوال مختلفی آمد که به شرح ذیل می باشد:

یكی از مسائل مهم و پیچیده در تاریخ و علوم قرآن، تفسیر معانی حروف مقطعه است كه از دیرباز نظر محققان تفسیر و علوم قرآنی را به خود مشغول ساخته و اقوال مختلفی (29 نظریه) پیرامون آن بیان گشته است. مهم‌ترین این اقوال عبارت‌اند از:

1. این حروف اشاره با اسامی رموز است.

2. این حروف اشاره به اسامی قرآن است.

3. حروف مقطعه اشاره به اسامی خداوند است.

4. هر حرفی از این حروف دلالت بر اسمی از خداوند و یا صفات او دارد.

5. بعضی از حروف دلالت بر اسم خداوند و بعضی دلالت بر اسامی پیامبر(ص) دارد.

6. این حروف جزء قرآن نیست و به مرور زمان به قرآن اضافه شده است. این نظریه برخی از مستشرقان مانند تئودور نولدكه است كه به شدت مورد اعتراض قرار گرفته، زیرا مستلزم تحریف قرآن می‌باشد.

7. این حروف رمزی بین خداوند و پیامبر(ص) است.

علامه طباطبایی(ره) بعد از آنكه سیاق این حروف را با سوره‌ای كه در آن حروف مقطعه به كار رفته است یكی می‌داند، می‌فرماید: این حروف رمزی بین خداوند و پیامبر(ص) است.

ملاصدرای شیرازی آورده است:

ومعنی الحروف المجمل وهی الحروف المقطعة القرآنیة والكلمات التامات المفردة وبعدها الكلمات المركبة الفرقانیة، فان العنایة الربانیة لما تعلّقت بتربیة الارواح العالیة افاد لهم رزقهم من ألبان ضروع الملكوت والجنان وأذاق لهم من لطائف الرحمة والرضوان أغذیة روحانیة فی كسوة الحروف المفردة علی طریقة الرمز والاشارة الی مقاصد اهل البشارة لئلاً یطّلع علیها الاغیار... .

معنای حروف مجمل كه همان حروف مقعطه قرآنی است، و كلمات كامل كه جدا جدا آمده و همین‌طور كلمات مركب كه به صورت جدا جدا آمده است، وقتی عنایت ربوبی به تربیت ارواح عالیه تعلق بگیرد، از پستان ملكوت و بهشت به آنها شیر می‌دهد و از لطائف رحمت خود به آنها غذاهای لطیف و روحانی در لباس حروف جدا جدا از راه رمز و اشاره می‌چشاند تا اغیار از آن اطلاع پیدا نكنند.

محمدجواد بلاغی در تفسیر خود می‌گوید:

«الم» علم معناها عند الله ورسوله6 ومستودعی علمه وأمنائه علی وحیه ولاغرو أن یكون فی القرآن ما هو محاورة باسرار خاصة مع الرسول وأمناء الوحی.

الف لام میم علمی است كه معنای آن نزد خداوند و رسول خدا6 و امینان وحی (اهل‌بیتG) است و تعجبی ندارد كه در قرآن محاوره خصوصی با پیامبر(ص) و اهل‌بیتG باشد.

آیت‌الله معرفت می‌گوید: نظریه مختار درباره این حروف همان اشارات و رمز است، یعنی این حروف مشتمل بر اسراری است كه میان خدا و رسول6 بوده و امنای وحی بر آن آگاه هستند و اگر امكان داشت كه دیگران از آن مطلع شوند، از اول به صورت رمز نمی‌آمد.

دیدگاه حضرت امام(ره) درباره حروف مقطعه

حضرت امام(ره) حروف مقطعه را رمزی بین محب و محبوب دانسته و می‌فرماید:

در حروف مقطعه اوائل سور اختلاف شدید است وآنچه موافق اعتبار آید آن است كه آن از قبیل رمز بین محب و محبوب است و كسی را از علم آن بهره‌ای نیست، و چیزهایی را كه بعضی از مفسرین به حسب حدس و تخمین خود ذكر كرده‌اند غالباً حدسهای بارد بی‌مأخذی است، و در حدیث سفیان ثوری نیز اشاره به رمز بودن شده است.

سفیان ثوری از امام صادق(ع)درباره حروف مقطعه سؤال كرد، حضرت(ع)فرمود: اینها اشارات و رموزی است. سپس فرمود:

اما «الم» فی سورة البقرة فمعناه أنا الملك واما «الم» فی اول آل‌عمران فمعناه أنا الله المجید و«المص) فمعناه أنا الله المقتدر الصادق...إلی آخر ما جاء فی الروایة.

حضرت امام(ره) در جای دیگر می‌فرماید:

و هیچ استبعاد ندارد كه اموری باشد كه از حوصله بشر، فهم آن خارج باشد و خدای تعالی به مخصوصین به خطاب اختصاص داده باشد، چنانچه وجود متشابه برای همه نیست بلكه آنها تأویل را می‌دانند.

در جای دیگر فرموده است:

در این مخاطبه بین حبیب و محبوب و مناجات بین عاشق و معشوق اسراری است كه جز او و حبیبش كسی را بر آن راه نیست و امكان راه یافتن نیز نمی‌باشد، شاید حروف مقطع در بعض سور مثل «الم» «ص» «یس» از این قبیل باشد و بسیاری از آیات كریمه كه اهل ظاهر و فلسفه و عرفان و تصوف هر یك برای خود تفسیر یا تأویل كنند نیز از همان قبیل است، گرچه هر طایفه به قدر ظرفیت خود حظی دارد یا خیالی.

نظر حضرت امام(ره) پیرامون حروف مقطعه از چند محور اساسی تشكیل شده است:

1. این حروف رمزی هستند.

2. این حروف از قبیل خطابات خاص بین حبیب و محبوب است و دیگران (غیر از اهل‌بیت(ع)) امكان دسترس به آن را ندارند.

3. مطالبی كه بعضی از مفسران پیرامون معنای حروف مقطعه گفته‌اند، حدسهای بدون مأخذ است و دلیلی بر آن معانی وجود ندارد.

دیدگاه زمخشری

زمخشری می‌گوید: این چهارده حرف (كه نیمی از آن حروف هجا هستند) نیمی از صفات حروف را دارند، یعنی نیمی از حروف مهموسه (ص ـ ك ـ ه ـ س ـ ح) و نیمی از حروف مهجوره (أ ـ ل ـ م ـ ر ـ ع ـ ط ـ ق ـ ی ـ ن) و نیمی از حروف شدیده (أ ـ ك ـ ط ـ ق) و نیمی از حروف رخوه (ل ـ م ـ ر ـ ص ـ ه ـ ع ـ س ـ ح ـ ی ـ ن) و نیمی از حروف مطبقه (ص ـ ط) و نیمی از حروف منفتحه (أ ـ ل ـ م ـ ر ـ ك ـ ه ـ ع ـ س ـ ح ـ ق ـ ی ـ ن) و نیمی از حروف مستعیله (ق ـ ص ـ ط) و نیمی از حروف منخفضه (أ ـ ل ـ م ـ ر ـ ك ـ ه ـ ی ـ ع ـ س ـ ح ـ ن) و نیمی از حروف قلقله (ق ـ ط) را در بر دارند.

دیدگاه سیوطی و زركشی

سیوطی آورده است: هر سوره كه با یك یا چند حرف از این حروف آغاز شده است، بیشترین كلمات و حروف آن، از همان حروف تشكیل یافته است. مثلاً بیشترین كلمات سوره «ق» با حرف قاف تركیب شده و همچنین حرف «ر» در سوره یونس آمده و بیشتر از دویست كلمه این سوره با این حرف آغاز شده است.

زركشی می‌گوید: یكی از اسرار دقیق این حروف آن است كه بیشترین كلمات هر سوره با همان حرفی كه در ابتدای آن قرار گرفته تركیب شده است. مثلاً بیشترین كلمات سوره «ق» دارای «قاف» است. وی در ادامه مثالهایی را هم برای ادعای خود آورده است.

شیخ اسماعیل برسوی آورده است:

ان من المحتمل أن یكون «الم» وسائر الحروف المقطعة من قبیل المعمیات بالحروف بین المحبین لایطّلع علیها غیرها.

احتمال دارد كه الف لام میم و سایر حروف مقطعه از قبیل معماهایی باشد كه بین دوستان واقع می‌شود و غیر آنها بر آن اطلاع پیدا نمی‌كنند.

می‌توان گفت: حقیقت همان است كه حضرت امام(ره) و بسیاری از بزرگان شیعه به آن تصریح نموده‌اند كه این حروف رمزی بین حبیب و محبوب و عاشق و معشوق است و امنای وحی بر آن آگاه‌اند و اگر قرار بود دیگران نیز از آن مطلع شوند، دیگر از رمز بودن خارج می‌گشت.

میان عاشق و معشوق رمزی است چه داند آن كه اشتر می‌چراند

همان‌گونه كه حضرت امام(ره) اشاره فرمودند، آنچه بعضی از مفسران (مانند زمخشری و دیگران) گفته‌اند به حسب حدس و تخمین و غالباً مأخذ و بدون دلیل است.